Osiedle Żegrze… warte Poznania

Historia Żegrza

1. Terytorium
2. Krajobraz
3. Nazwy ulic
4. Szkoła
5. Kościół
6. Autor opracowania
====================================

1. Terytorium

Obecnie obszar żegierski utożsamiany jest z osiedlami: Polan, Stare Żegrze i Orła Białego. W rzeczywistości jednak teren dawnego, włączonego do Poznania w 1940 r. jako wieś przymiejska, Żegrza (Niemcy wprowadzili nazwę Bamberg, wcześniej na krótko Schekendorf) był większy. Granica pozostawała nieco płynna, a Żegrze sąsiadowało z Ratajami, Chartowem, Franowem, Garaszewem, Minikowem, Starołęką Małą. W otaczających – oczywiście praktycznie z wyjątkiem Rataj i Chartowa – dzielnicach do dziś zachowała się zabudowa podobna do tej, jaką kiedyś spotykało się szerzej na Żegrzu.

Granice były częściowo naturalne. Np. dział między Ratajami a Chartowem wyznaczała Piaśnica (zwana też Kanałkiem), a -podążając od zachodu – mniej więcej za obecnymi pawilonami handlowymi na os. Oświecenia przebiegał Rów Obrzycki oddzielający zasadniczo Żegrze od Rataj. Wzdłuż rowu, po stronie Rataj biegła ul. Katowicka. Dziś na mapach widoczny jest odcinek tej ulicy od skrzyżowania z Milczańską do os. Oświecenia. Tak naprawdę jest to jednak droga gruntowa, której w dodatku zmieniono i znacznie skrócono bieg. Dawna Katowicka dochodziła, ale pod innym kątem niż obecna ul. Śremska, do skrzyżowania Ostrowskiej i Wioślarskiej (niewielki zakręt na obecnej ul. Piłsudskiego), a na dzisiejszy teren os. Oświecenia wybiegała z innego miejsca. Krótki odcinek Katowickiej zachował się jeszcze we fragmencie żwirowej drogi dla pieszych za kościołem na os. Bohaterów II Wojny Światowej.

O granicach decydowała również cała sieć ulic, na dawnych planach da się przeprowadzić ich dział. Rataje były rozszerzoną ulicówką, Żegrze w XX w. wielodrożnicą, wsią rozgałęziającą się. W 1925 r. do Poznania włączono Starołękę Małą i Rataje. Żegrze znalazło się jeszcze poza miastem. Granicę ratajsko-żegierską można więc również wyznaczyć, sięgając po mapy Poznania z lat 1926-1940. Główna trudność wiąże się jednak z innym przebiegiem ulic wtedy i współcześnie.

Bieg dawnych granic niełatwo wyznaczyć na współczesnych mapach Poznania, a jeszcze trudniej w rzeczywistości. Historycznie rzecz biorąc, do Żegrza trzeba zaliczyć obszar od zbiegu ulic Katowickiej i Milczańskiej (wraz z gospodarstwami przy ostatniej ulicy) w stronę osiedla Lecha, razem zresztą z terenem tego osiedla i przylegającym do Trasy Katowickiej małym parkiem, gdzie krótko w l. 1939-73 istniał cmentarz i kaplica; os. Stare Żegrze i Orła Białego; tereny między tym ostatnim osiedlem a Piaśnicą i torami kolejowymi we Franowie; ogrody, pola i zakłady przemysłowe przy ul. Obodrzyckiej i Sarbinowskiej; fort II; nieużytki w miejscu dawnej Wagrowskiej niedaleko Starołęki; os. Polan z ul. Chyżańską i Morzyczańską, wschodnią część os. Oświecenia; teren, na którym jest położony kościół na os. Bohaterów II Wojny Światowej (wraz ze skrawkami tego osiedla) oraz część os. Armii Krajowej. Tam, gdzie kościół, mniej więcej zaczynała się tzw. Mała Azja.

Funkcjonalnie poza osiedlami: Polan, Stare Żegrze i Orła Białego ku Żegrzu ciąży część os. Oświecenia oraz ul. Morzyczańska podlegające parafii Najświętszej Bogurodzicy Maryi na Starym Żegrzu. Osiedla Żegrze. Mieszkańcy Ślężańskiej, Obodrzyckiej i nowych ulic w ich pobliżu należą do parafii św. Mateusza na os. Orła Białego, co również wpływa na poczucie związków z dzielnicą. Os. Lecha, choć powstało na łąkach i pastwiskach Żegrza, jest dziś ściśle związane z Chartowem. Wynika to głównie z przeprowadzenia Trasy Katowickiej i zatarcia naturalnych szlaków komunikacyjnych. Pozostałe skrawki zintegrowane są częściowo z Żegrzem, częściowo z sąsiednimi dzielnicami. W południowo-wschodniej części Żegrza ma powstać centrum logistyczne. Oznaczono je wstępnie jako Franowo, uznając, że nazwa „Żegrze” byłaby zbyt trudna do wymówienia przez cudzoziemców.

Na Żegrzu co najmniej od pocz. XX w. używano nazewnictwa dla mniejszych obszarów. Do dziś można się z nim zetknąć, chociaż funkcjonuje ono we wspomnieniach, nie odnosząc się (z wyjątkiem Forów) do współczesnych realiów. Tam mniej więcej, gdzie obecnie przebiega Trasa Katowicka, między Inflancką a Chartowem, znajdowały się Glapie Doły. Tutaj wydobywano niegdyś iły pstre wielkopolskie, teren obfitował więc w zagłębienia, był też nieuporządkowany, stanowiąc siedlisko pospolitych gatunków roślin i zwierząt (‚glapa’ = w gwarze wielkopolskiej ‚wrona’). Obszar położony w połowie współczesnej drogi dla pieszych między kościołem Najświętszej Bogarodzicy Maryi a ul. Inflancką nazywano ze względu na wypływające tam źródło wody oraz pobliskie kanały nawadniające i odwadniające Zdrojkami lub Zdrojami. Teren z drugiej strony, między kościołem NBM a szkołą podstawową nr 64 przy obecnej ulicy Żegrze, zwano Ogorkiem. Jest to najwyżej wzniesiony fragment Żegrza, sądzę zatem, że nazwa oznacza pagórek. Okolice dzisiejszego kościoła św. Mateusza nazywano z powodu kilku rosnących tam drzew iglastych Świerkami. Mniej więcej między tym kościołem a obecnym skrzyżowaniem Żegrza i Inflanckiej znajdowały się Niwy. Geneza nazwy jest prosta – wiąże się z kształtem pól, który był dodatkowo, zważywszy na opadający w tym miejscu teren, dobrze widoczny z daleka. Część Obodrzyckiej niedaleko os. Orła Białego do dziś bywa nazywana Forami. ‘For’ to wielkopolski wariant wyrazu ‘fort’, W pobliżu znajduje się fort II, trudno więc tę ostatnią nazwę zaliczyć do ściśle topograficznej. Dziś zanikają dawne nazwy, brak jest też centrum dzielnicy na obecnym os. Stare Żegrze. Nazwa nadana osiedlu na pocz. l. 90-tych upamiętnia dawne Żegrze, chociaż na pewną ironię zakrawa fakt, że po wyburzeniu większości domów jednorodzinnych, blokowisku dano nazwę „starego”. Już bardziej właściwa wydawałaby się nazwa: osiedle Nowe Żegrze.

2. Krajobraz, a historia

Żegrze po raz pierwszy wzmiankowane jest w dokumencie lokacyjnym Poznania z 1253 r. Najprawdopodobniej osada istniała już kilka wieków wcześniej. Tereny pod uprawę i zabudowę zostały wybrane bardzo trafnie: na wzniesieniu, miejscami dobrze nawodnione – z rozwiniętym górnym poziomem wodonośnym, w sąsiedztwie strumieni i strug; miejscami suche.

Ta górna, zasadnicza część Żegrza sytuuje się na wysokości 75-80 metrów n. p. m. Fragment terenu położony jest jeszcze kilka metrów wyżej. Część dolna, zasiedlana dopiero w XX w., wcześniej z samymi, idącymi po stoku polami, sięga w najniższym miejscu 65metrów n.p.m.

Z sieci wodnej do dziś pozostała na skraju Żegrza Piaśnica, zwana też niegdyś Żegrzynką lub Kanałkiem. Obrzycę (Rów Obrzycki) oddzielającą Żegrze od Rataj zasypano na początku l. 70 XX w. Obrzyca rozgałęziała się w okolicach dolnej części ul. Milczańskiej i łączyła – przynajmniej po obfitych opadach – od końca XIX w. ze stawem przy obecnej fabryce papieru na terenie Malty (Maltanowa).

Kilka stawów istniało na samym Żegrzu. Powstawały one, podobnie jak ten XIX-wieczny na Malcie, w miejscu dawnych wyrobisk. Stawy zaczęto zasypywać w dwudziestoleciu międzywojennym. Niewielkie oczka wodne znajdowały się: przy drodze do Pokrzywna (ul. Dziadoszańska), w sąsiedztwie szkoły przy ul. Ostrowskiej (dziś teren os. Polan), na tzw. Ogorku (obszar między kościołem NBM a os. Orła Białego) i w pobliżu ul. Rzeczańskiej.

Ostatni ze stawów można by nazwać jeziorem – choć niewielki, był faktycznie zasilany wypływającymi na powierzchnię wodami podziemnymi. To miejsce wypływu usytuowane w pobliżu obecnej ul. Inflanckiej i środkowej części os. Stare Żegrze nazywano Zdrojami. Jeszcze do l. 70 mała struga przebiegała pod ul. Rzeczańską w pobliżu kapliczki św. Wawrzyńca.

Żegrze liczące tuż przed II wojną światową ok. 2 tys. mieszkańców było wsią o oryginalnym kształcie. Najprawdopodobniej ze względu na ważność traktu prowadzącego z Poznania do Kórnika i Środy, jego usytuowanie z boku pierwotnej osady, a także z uwagi na wtórne osadnictwo po wojnie północnej (1700-1721) centrum miejscowości zaczęło się przesuwać. Aż do XVIII w. wieś miała kształt okolnicy (przestrzeń ograniczona, stosując nazwy wprowadzone po r. 1945, ulicami: Rzeczańską, Byteńską, Doleńską, Pyrzyczańską). Późniejsze, aż do ostatnich lat przed wyburzeniem domów, centrum wsi i dzielnicy, to raczej ul. Ostrowska w sąsiedztwie skrzyżowania z Milczańską i Rzeczańską.

Poza szlakiem Poznań – Kórnik liczyła się także droga wylotowa w kierunku Starołęki, Minikowa i Głuszyny (ul. Gołężycka). Odrębne, o nieco mniejszym znaczeniu, drogi prowadziły w stronę Pokrzywna i Garaszewa. Do kościoła chodzono i jeżdżono tzw. Świętojanką (ul. Milczańska).

Taki krajobraz zaczął się zmieniać w l. 70. XIX w. w związku z budową fortyfikacji. Drogami o pierwszorzędnym znaczeniu stały się, operując znów współczesnym nazewnictwem, ul. Rzeczańska i Obodrzycka. Wzdłuż szlaku prowadzącego do Chartowa (ul. Welecka // Jedności Słowiańskiej // Chartowo) powstał ok. 3-metrowy wał ziemny, we wschodniej części Żegrza zbudowano w l. 1903-05 i 1913-14 schrony.

Przy wznoszeniu fortu II użyto surowców bezpośrednio z Żegrza. W sąsiedztwie obecnego os. Lecha już wcześniej wydobywano margiel i iły pstre wielkopolskie. Obydwa minerały wykorzystano w budownictwie, biorąc ponadto pod uwagę, że ił posiada właściwości ogniotrwałe. Tereny w najbliższym sąsiedztwie wyrobiska nie były uprawiane. Większa część Żegrza obfitowała natomiast w żyzne gleby II i III klasy. Co najmniej od XVIII w. przeważał niwowy układ pól, na obrzeżach Żegrza, w pobliżu Rataj można było spotkać elementy układu niwowo-blokowego. Im bliżej współczesności, tym bardziej opłacalne było uprawianie warzyw niż zbóż.

Przesunięcie się centrum wsi, powstanie nowych szlaków komunikacyjnych, wzrost liczby ludności, a także – już w l. 20. i 30. XX w. – sprzedaż części gruntów pod parcele powodowały, że Żegrze przybierało coraz bardziej kształt wielodrożnicy czy też tzw. kupówki. Ostatnia z nazw jest o tyle uzasadniona, że poza wspomnianymi tu szlakami, zwłaszcza w XIX i na pocz. XX w. przybywało na Żegrzu zaułków i niewielkich, z kilkoma domami, ulic. Ponadto od pocz. XX w. zaczęto zabudowywać dolne rewiry wsi (niższe fragmenty Milczańskiej, część ul. Ostrowskiej // Piłsudskiego, powstała ulica Chyżańska i Morzyczańska).

Z dawnego kształtu osady, wsi, dzielnicy nie zachowało się dzisiaj praktycznie nic. Podczas budowy osiedli zmieniono stosunki hydrograficzne i glebowe (część gleby nawet wywieziono). W wykopie wybudowano nową ulicę Żegrze. Z dawnej okolnicy przetrwała ul. Rzeczańska, z głównych szlaków zachował się fragment ul. Ostrowskiej, dalsza część ul. Obodrzyckiej i fragmenty ul. Milczańskiej.

3. Nazwy ulic na tle historycznym

Dziś głównymi ulicami dzielnicy są: Bobrzańska, Inflancka, Kurlandzka, Obodrzycka, Piłsudskiego, Żegrze. Komunikacji osiedlowej służą Milczańska, Rzeczańska, Śremska. Ciągi starych domów zachowały się przy Chyżańskiej, Morzyczańskiej, Rzeczańskiej i Ślężańskiej.

Tradycyjne ulice Żegrza od r. 1946 r. były i częściowo do dziś są związane z nazwami plemion słowiańskich – głównie połabskich i śląskich. Wcześniej, w 1943 r., swoje wersje nazw zaproponowali Niemcy. Podaję je głównie z tego względu, że informują o charakterze danego traktu (Allee – aleja, Strasse – ulica, Weg – droga). Nazwy niemieckie związane były przede wszystkim z miastami Łotwy i Estonii.

Niektóre ulice nosiły nazwy już przed wojną (ostatnia kolumna tabeli). Ostrowska to ówczesna Poznańska (Szosa Poznańska). Przedwojenne nazwy nie miały wspólnej cechy, były natomiast przeważnie uzasadnione funkcjonalnie. Od nazw utworzonych od plemion istniało kilka wyjątków. Ul. Ostrowska, która przecinała całe Rataje, Żegrze, Franowo, a następnie dochodziła do granic miasta. Ul. Sarbinowska przechodząca skrajem Żegrza, dobiegająca do Minikowa. Ulica Wiatraczna nazwę wzięła oczywiście od stojącego tutaj niegdyś wiatraka. Wśród nazw niemieckich znajdują się aleje (późniejsza Obodrzycka i Welecka), ulice (Dziadoszańska, Ostrowska = Revaler Strasse). Pozostałe szlaki mają pomniejszy charakter (łącznie z Sarbinowską – 1943 r. Runöer Weg). Zadziwia przypisanie jedynie charakteru drogi ul. Rzeczańskiej.

Niektóre nazwy przestały istnieć, na ogół wraz z ulicami. Od r. 1981 nie ma ulicy Durzyńskiej, od końca l. 80 Redarowskiej i Trzebowiańskiej, a od końca l. 90. Byteńskiej (być może ostatnia zostanie przywrócona). Trudno upierać się, by zachować nazwę ul. Durzyńska, jeśli w Kobylepolu jest zbliżona fonetycznie ul. Darzyńska. W Poznaniu jest również kilka nazw ulic zbliżonych fonetycznie do ul. Trzebowiańskiej – Trzebawska, Trzebiatowska, Trzebińska. Wydaje się natomiast, że warto byłoby wziąć pod uwagę, że dziś istnieją praktycznie dwie ulice Milczańskie i jedną z nich oznaczyć jako Redarowską. Część ulic i osiedli ma nazwy zmienione. Obodrzycka (wcześniej Obotrycka, zmiana w r. 1980) jest bardziej poprawną wersją nazwy utworzonej od plemienia Obodrzyców. Rezygnacja z nazwy Ostrowska (obecnie Piłsudskiego) była uwarunkowana rozbiciem dawnej ulicy na kilka części i koniecznością znalezienia dla każdego odcinka osobnego miana. Ta zmiana nazwy i tak nastąpiła późno, gdyż dopiero w l. 90-tych. Przebieg ul. Weleckiej był tylko w przybliżeniu taki, jak obecnych ulic Żegrze i Chartowo, ponadto przez użycie nowych nazw chciano upamiętnić dzielnice. Przez pewien czas była to ulica Jedności Słowiańskiej (Welecka –> Jedności Słowiańskiej –> Żegrze, Chartowo). Nazwy osiedli pozmieniano na pocz. l. 90-tych, wyzbywając się dziedzictwa PRL-u: os ZMP –> os. Orła Białego; os. ZMS –> os. Polan; os. ZWM –> os. Stare Żegrze.

W związku z budową nowych osiedli część dróg zmieniła swój przebieg, a nazwy zostały przeniesione na nowe ulice. Bobrzańska, Lubuszańska, Pyrzyczańska i Wiatraczna znajdują się dziś w innych niż niegdyś miejscach. Przebieg zmieniła też nieco ul. Dziadoszańska, a na os. Stare Żegrze w adresie kościoła pozostała ul. Gołężycka, chociaż faktycznie nie istnieje już ona w tym miejscu.

Jeśli brać pod uwagę w równym stopniu kontekst historyczny i funkcjonalny, to obecne nazwy ulic na Żegrzu zbiera poniższa tabela. W nawiasy ująłem te nazwy, gdzie stare i nowe ulice nie są z Żegrzem od czasu zbudowania osiedli powiązane funkcjonalnie, a tylko leżą w części lub całości na jego dawnym terenie.

Obecnie na Żegrzu znajdują się następujące ulice: Bobrzańska, Chyżańska, Doleńska, (Dolska), Dziadoszańska, Gołężycka, Inflancka, Krzywoustego -tzw. Trasa Katowicka, (Kukułcza), Kurlandzka, Lubuszańska, Milczańska, Morzyczańska, Obodrzycka, (Pawia), Piłsudskiego, Pyrzyczańska, Rzeczańska, Sarbinowska, Ślężańska, (Śremska), (Wagrowska), (Wiatraczna), (Wyzwolenia), Żegrze. W nawiasach ująłem te nazwy, gdzie stare i nowe ulice nie są z Żegrzem od czasu zbudowania osiedli powiązane funkcjonalnie, a tylko leżą w części lub całości na jego dawnym terenie. Żegrze to współcześnie przede wszystkim osiedla: Polan, Stare Żegrze i Orła Białego. Teren os. Lecha należy dziś funkcjonalnie i w odczuciu tamtejszych mieszkańców do Chartowa. Osiedle Oświecenia przynależy do Żegrza częściowo, mniej więcej od zbiegu ulic Dolskiej i Śremskiej. Z dawnym terytorium Żegrza wiążą się fragmentarycznie: os. Armii Krajowej, os. Bohaterów II Wojny Światowej, os. Powstań Narodowych.

nazwy plemion nazwy ulic zanim powstały osiedla (od r. 1946) nazwy wprowadzone przez okupanta (1943) przedwojenne nazwy ulic
Bobrzanie Bobrzańska Felliner Weg
Bytyńcy Byteńska Goldingener Weg Polna
Chyżanie (Chyzini) Chyżańska Tuckumer Weg
Dołężanie Doleńska Mitauer Weg Wesoła
Dziadoszanie Dziadoszańska Narwaaer Strasse Pokrzywnicka
Gołęszyce Gołężycka Libauer Weg
Milczanie Milczańska Pernauer Weg Świętojańska
Morzyczanie Morzyczańska Kandauer Weg
Obodrzyce Obodrzycka Dorpater Allee Okrężna
Pyrzyczanie Pyrzyczańska Arensburger Weg Św.Wawrzyńca
Redarzy Redarowska Lemsaler Weg
Rzeczanie Rzeczańska Öselweg Kościuszki
Ślężanie Ślężańska Wendener Weg
Trzebowianie Trzebowiańska Hapsaler Weg
Wagrowie Wagrowska Dünaburger Weg
Wieleci Welecka Forbacher Allee Okrężna

4. Szkoła

Od l. 40. XIX w. rozwijało się szkolnictwo polskie pod zaborem pruskim. Szkoła elementarna w Żegrzu powstała w r. 1850, a usytuowano ją w dzierżawionym przez gminę domu na terenie gospodarstwa Klatkiewiczów. Najprawdopodobniej ten nowy wówczas budynek przetrwał pożar wsi w r. 1866. Od 1874 r. kronikę szkolną prowadził – w języku niemieckim – miejscowy nauczyciel, Stanisław Michalski.
Rozwój demograficzny sprawiał, że pomieszczenie szkolne stawało się zbyt małe. Jednocześnie szkoła ewoluowała od jedno- do w początkach XX w. sześcioklasowej. Już w r. 1882 przeniesiono się z obecnej ul. Milczańskiej na Piłsudskiego. Wcześniejszy budynek był obok miejsca, gdzie dziś krzyż – na rogu Milczańskiej i Piłsudskiego, nowszy – cztero-, potem pięcioizbowy – trzeba by sytuować przy współczesnej krzyżówce Inflanckiej i Piłsudskiego, na terenie os. Polan.
Po zjednoczeniu Niemiec od l. 70-tych XIX w. językiem wykładowym pozostawał niemiecki, a język polski był początkowo prowadzony jako jeden z przedmiotów. Na początku XX w. po polsku odbywały się już wyłącznie lekcje religii, ale i to zaczynało się zmieniać. Nakaz nauczania religii w języku niemieckim legł u podstaw strajku we Wrześni w 1901 i m. in. w Żegrzu od 2 IX 1906 aż do 16 VI 1907. Być może do strajku przyczyniło się też wystąpienie proboszcza parafii we Wronczynie, ks. Kazimierza Smorawskiego, który 22 X 1905 namawiał na wiecu w Żegrzu do podtrzymania za wszelką cenę polskości.
O pierwszym ze strajków mówi wiersz Marii Konopnickiej O Wrześni. Poetka dokonała w nim uogólniających uwag, które w większości pasowałyby także do strajku w Żegrzu. Nie pozostało to bez wpływu na wybór w r. 1960 patronki Szkoły Podstawowej nr 64, choć oczywiście okazją było przede wszystkim 50-lecie śmierci Konopnickiej.
W latach I wojny nauka w szkole była zawieszona. W budynku stacjonowali Niemcy. Tuż przedwojenni uczniowie zbierali teraz na potrzeby zbrojeniowe złom. Uczennice szyły rękawice, skarpety i szale dla wojska niemieckiego.
Naukę wznowiono 1 V 1919. Jednak znów pojawiły się problemy lokalowe. Okręg szkolny obejmował wtedy bowiem Żegrze, Chartowo i Maltę, potem również założone w 1931 r. osiedle Szczepankowo. Już wcześniej zmodernizowano gmach szkolny, ale i tak praktycznie aż do II wojny zajęcia klasy III i IV musiały odbywać się w budynku w Chartowie (przy obecnym os. Rusa) bądź w kamienicy Kaniewskich (budynek przy dzisiejszym skrzyżowaniu Piłsudskiego i Morzyczańskiej). Szkoła w pierwszych dziesięcioleciach XX w. zajmowała również teren (zarastające pokrzywami nieużytki) i jakieś baraki za gospodarstwem Aniołów (mniej więcej obszar użytkowany dziś przez straż pożarną – w pobliżu ulic Milczańskiej i Bobrzańskiej).
Kierownikiem był Ignacy Lehmann. Szkoła kształciła na poziomie siedmiu klas. Organizowano również kursy wieczorowe dla młodzieży. Przy szkole działały drużyny harcerskie i biblioteka. Inicjatywy kulturalne finansował Komitet Rodzicielski, organizując wenty i loterie. W 1929 r. – nie bez wpływu Pewuki – obchodzono w szkole 10 rocznicę niepodległości Wielkopolski.

W latach okupacji funkcjonowała szkoła na Głównej. Na Żegrzu ponownie od r. 1942, ale z wyraźnym nastawieniem germanizacyjnym. Księgozbiór przechowywali w domach żegierscy gospodarze i rzemieślnicy.
Działalność polskiej szkoły wznowiono 2 III 1945, z jej przedwojennym kierownikiem, Lehmannem. W l. 50-tych w SP nr 64 nie obywało się bez konfliktów politycznych. Jedna z mieszkanek Żegrza wspomina, jak odprowadzając syna do I klasy, trafiła we wrześniu 1958 na kulminacyjny moment walki o krzyże.
Po wojnie nauka nadal odbywała się w trzech budynkach. W 1948 r. przy głównym gmachu postawiono baraki, gdzie usytuowano 4 klasy, bibliotekę i świetlicę. Zrezygnowano równocześnie z pomieszczeń w kamienicy Kaniewskich – Aniołów. Nie rozwiązano jednak problemów, tym bardziej że żegierska szkoła nadal służyła też dzieciom ze Szczepankowa, Chartowa i Malty. Sytuacja nie poprawiała się nawet, gdy wybudowano szkołę w Szczepankowie, a dzieci z pozostałych dzielnic przekazano do innych podstawówek.
Mimo braku odpowiedniej sali gimnastycznej w 1957 r. uczniowie SP 64, przygotowani przez wuefistę Józefa Szebiotkę, zajęli pierwsze miejsce w kraju w zawodach lekkoatletycznych dla szkół.
Od 30 X 1959 do 15 VIII 1960 na 11 ha ziemi gospodarza Płotkowiaka przy ówczesnej ulicy Obotryckiej 25/27 postawiono nowy budynek szkolny. Zasłużonym dyrektorem szkoły i społecznikiem, który doprowadził nie tylko do budowy gmachu, był w l. 1955-72 Zygmunt Witkowski.
W starym gmachu, przy Piłsudskiego, wyburzonym ok. r. 1985, mieściły się m. in. od l. 60-tych przychodnie, a w barakach przedszkole. Sama tradycja przedszkolna sięga w Żegrzu czasów przedwojennych, gdy ochronkę dla dzieci prowadziła Wiktoria Boińska. Po budynkach podstawówki na Piłsudskiego nie ma dziś śladu, ale niegdyś po ich lewej stronie znajdowało się boisko szkolne, a przy płocie rosły pozostałe do dziś drzewa.
Koło nowego gmachu przy Obotryckiej usytuowano ogród geograficzno-biologiczny, którego namiastka istniała już przy starym budynku. Znakomite, nowoczesne metody przekazu wiedzy wykorzystywała tu w praktyce m. in. nauczycielka geografii i opiekunka koła krajoznawczego, dr Maria Kanikowska.
Już w l. 50-tych wyprawiano się z uczniami do Warszawy. W l. 60-tych objeżdżano zakątki Polski – młodsze klasy zwiedzały Poznań i Wielkopolskę, starsze inne rejony.
Ze względu na rozwój osiedli na Żegrzu w r. 1985 oddano do użytku nowe skrzydło szkoły. Mimo tego warunki lokalowe nadal nie były dobre. Sytuacja zaczęła zmieniać się dopiero w l. 90-tych: 1 września 1990 r. otwarto Szkołę Podstawową nr 50 im. I Dywizji Pancernej gen. S. Maczka na ówczesnym osiedlu ZWM 1. Na historycznym obszarze Żegrza, na os. Lecha 37, funkcjonowała równolegle, powstała w l. 70-tych Szkoła Podstawowa nr 51 im. Bronisława Szwarca.
W l. 1963-66 w budynku SP nr 64 mieściła się filia VI LO, a potem samodzielne X LO, którego dyrektorem był Henryk Dalkowski. W r. 1966 siedzibę liceum przeniesiono na ul. Wioślarską.
Sponsorem SP 64 przez lata była fabryka papieru „Malta”. Z tego względu przez kilka lat przy podstawówce funkcjonowała Szkoła Przysposobienia Zawodowego dla potrzeb papiernictwa.
We wrześniu 2002 r. obchodzono, z małym poślizgiem, 150-lecie żegierskiej szkoły, czemu towarzyszyła wystawa fotografii.

5. Kościoły

Przez wieki, aż do r. 1937, Żegrze należało do parafii św. Jana Jerozolimskiego za Murami położonej na Komandorii. Odległość do kościoła była więc znaczna, a chodzono bądź jeżdżono do niego stałym szlakiem. Z Żegrza kierowano się dzisiejszymi ulicami Milczańską i Katowicką, a trakt ten przechodził w dalszym ciągu przez środek obecnego Jeziora Maltańskiego. Drogę do kościoła nazywano Świętojanką, zresztą również ul. Katowicka nosiła w l. 1925-40 miano Świętojańskiej.

Odległość powodowała, że część przedwojennych mieszkańców Żegrza korzystała w niedziele z kaplicy SS Elżbietanek w Pokrzywnie. Na mszę udawano się ul. Pokrzywnicką (dzisiaj Dziadoszańska, częściowo nie istniejąca). Ponieważ nie było jeszcze wtedy torów kolejowych we Franowie, wyprawa do Pokrzywna nie była trudna ani daleka.

Jednocześnie już od II połowy XIX w. następował znaczny przyrost parafian w kościele św. Jana. Po odzyskaniu niepodległości coraz częściej pojawiały się projekty, by wybudować nową świątynię dla Rataj i Żegrza. Co prawda w sąsiedztwie Rataj, na Miasteczku istniał w tym czasie dawny budynek pofranciszkańskiego kościoła św. Rocha, jednak ta świątynia była niewielka, zniszczona i zamknięta. Nie mogła zatem spełniać potrzeb kilku tysięcy osób.

Wybrano rozwiązanie pośrednie. W l. 1938-39 obok dawnego wyrósł nowy kościół, a pracami budowlanymi kierował Antoni Hoppel. Już jednak w r. 1937 tymczasowo otwarto natomiast dla wiernych wspomnianą wyżej, XVIII-wieczną świątynię i ponownie po przeszło 100 latach ustanowiono, w znacznie szerszych niż niegdyś granicach, parafię. Proboszczem został ks. Czesław Heyducki.
W celu zebrania na budowę odpowiednich funduszy organizowano rozmaite kwesty i wenty. Wyprawiono również wesele bamberskie. Była to fikcyjna uroczystość w postaci odegranych scen. Próby organizowano na terenie gospodarstwa Paetzów przy ul. Kościuszki (Rzeczańska). Wesele odbyło się 15 sierpnia 1938 r. na boisku Sokoła przy Drodze Dębińskiej. Pannie młodej odegranej przez Zofię Hołysz i panu młodemu, w którego wcielił się gospodarz Skowroński, towarzyszyły młodzieńcy na koniach i liczne powozy. Uroczystość została wcześniej odpowiednio nagłośniona – na ulicach miasta pojawiły się powozy z przebierańcami, którzy rozdawali programy. Podczas wesela zorganizowano loterię, a główną wygraną był koń z powozem, ufundowany przez Osieckiego, gospodarza z Rataj.

Stary kościół spalił się pod koniec działań wojennych. Nowy został zrujnowany, a odbudowywano go w latach tuż powojennych. Zasługi dla dalszego rozwoju parafii położyli przede wszystkim proboszczowie: ks. Szczepan Czemplik (proboszcz w l. 1945-1962), ks. Stanisław Bielski (1962-1974) i ks. Stefan Schudy (1975-1992).

Z dziejami parafii św. Rocha ściśle wiąże się historia żegierskiego cmentarza. Poświęcono go w maju 1939 jako parafialny. Cmentarz powstał na ziemi należącej do rodziny Aniołów – na terenach dawnego, wyrównanego wykopaliska przy ul. Wiatracznej. Został zlikwidowany w r. 1973. Przez pewien czas była na nim pochowana m.in. bł. siostra Sancja Janina Szymkowiak (1910-1942). Po cmentarzu pozostały dziś topole oraz prowadzące do dawnej kaplicy schody.

Mieszkańcy Żegrza, wykorzystując likwidację cmentarza, chcieli wybudować kaplicę lub kościół w innym miejscu dzielnicy. Przez kilka lat, gdy już nie istniał cmentarz, a jeszcze nie powstała Trasa Katowicka, nabożeństwa odbywały się przy Wiatracznej. Sporadycznie działo się tak już zresztą w l. 60.

W r. 1973 parafia św. Rocha liczyła już ok. 40 tys. wiernych. Biorąc to pod uwagę i uwzględniając brak miejsca dla kościoła na planach nowych osiedli, w 1975 r. gospodarz z Żegrza, Marcin Szymkowiak przekazał w celu zaadaptowania na świątynię swą, znajdującą się przy ul. Gołężyckiej 12, stodołę.

Duszpasterzem Żegrza został ks. Aleksander Rawecki, który już w l. 1962-5 był kapłanem parafii św. Rocha. W 1979 r. zastąpił go ks. Alfred Reformat. W 1981 r. powstała parafia Najświętszej Bogarodzicy Maryi. Od r. 1984 jej proboszczem jest ks. Henryk Szymczak.
W l. 1988-91 ponad kaplicą wybudowano właściwy kościół, a samą kaplicę rozebrano.

Ze względu na rozwój osiedli przybywało parafian należących do kościoła Najświętszej Bogarodzicy Maryi. Pojawiła się potrzeba budowy jeszcze jednej świątyni. Od roku 1989 datują się początki ośrodka duszpasterskiego pw. św. Mateusza na os. Orła Białego. Właściwa parafia powstała tu w r. 1992, a kościół stanął w 1995.

Teren dawnego Żegrza to również os. Lecha. Lokalizację pośrodku osiedla kościoła pw. Chrystusa Najwyższego Kapłana zatwierdzono w l. 1988-90, a budowa ruszyła w r. 1995.

Na skraju Żegrza i Rataj, na os. Bohaterów II Wojny Światowej znajduje się kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Powstawał on w l. 1979-1992.

Zasadniczo Żegrze należy dziś do dwóch parafii: Najświętszej Bogarodzicy Maryi (os. Stare Żegrze, os. Polan, położona na żegierskim terytorium część os. Oświecenia, ul. Morzyczańska i Piłsudskiego) oraz św. Mateusza (os. Orła Białego i sąsiadujące ulice – w tym Ślężańska i Obodrzycka). Mieszkańcy położonego we fragmencie Żegrza os. Powstań Narodowych przynależą do parafii na os. Bohaterów. Dolna część Milczańskiej znalazła się w granicach parafii św. Rocha. Os. Lecha, jak wspomniałem, ma swoją świątynię.

6. Autor opracowania

Za opracowanie powyższego materiału dziękujemy Panu Maciejowi Chojnackiemu (http://www.rzeczanin2003.republika.pl)

Osiedle Żegrze na Facebook'u - polub nas i bądź na bieżąco:





©2011-2016 Rada Osiedla Żegrze
Poznań

jQ style by Devoluxs
Edit by Łukasz Kapustka